كلان‌شهري در شمال شرقي ايران و مركز استان خراسان رضوي است. اين شهر به واسطه وجود حرم علي بن موسي‌الرضا، هشتمين امام مذهب شيعه، سالانه پذيراي بيش از ۳۲ ميليون زائر از داخل و بيش از يك ميليون زائر از خارج از كشور است.آمار نشان ميدهد وجود مقبره امام رضا در مشهد موجب شده كه به طور ميانگين هر ايراني، هر سه سال يك‌بار به مشهد سفر كند.
پيشينه
حوضهٔ رودخانهٔ كشف‌رود كه شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرايط مناسب طبيعي، از پيش از اسلام به عنوان يكي از مناطق مورد توجه براي سكونت در خراسان به حساب مي‌آمده است.اين منطقه ابتدا مسكن اقوام آريائي بود. در نزديكي شهر فعلي مشهد شهري بنام توس وجود داشته است.در اسطوره‌هاي ايراني بناي اصلي شهر توس را به جمشيد و تجديد بناي آن را به توس، پهلوان و سپهسالار كياني نسبت مي‌دهند. توس در زمان خلافت عثمان به‌طور كامل توسط اعراب فتح شد. در دورهٔ اسلامي اين منطقه بخشي از ولايت توس به مركزيت شهر تابران بود كه آبادي‌هاي سناباد و نوغان كه بخشي از مشهد كنوني هستند را نيز در بر مي‌گرفت.پس از حملهٔ مغولان مردم شهر ويران‌شدهٔ توس به مشهد مهاجرت كردند و شهر توسعه پيدا كرد. مشهد در زمان حكومت نادرشاه افشار به عنوان پايتخت ايران انتخاب شد.
نام مشهد
واژه مشهد به معني شهود، حضور و شهادتگاه است و به اين معاني به واژه «مشاهد» جمع بسته مي‌شود. واژگان «مشهد» و «مشاهد» در عرف و اصطلاح سده ۳ هـ. ق، بر قبور ائمه و اولياء و رجال اطلاق مي‌شده‌است، چنان كه در آن زمان، مشهد مرغاب در فارس، و مشهد ميهنه (آرامگاه ابوسعيد ابوالخير) و مشهد توس يا مشهد رضوي در خراسان، وجود داشته‌است. علي بن موسي الرضا پس از قتل به دست مأمون عباسي در سال ۲۰۲ هـ. ق، در آرامگاه هاروني سناباد به خاك سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن، به ويژه در زمان شاه تهماسب صفوي افزوده گشته و مردم توس به مشهد كوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر اين شهر ماندگار شد.گفتني است كه نام مشهد اولين بار توسط سلطان محمود غزنوي به اين شهر داده شد.
مشهد در دوره اسلامي
به گفته تاريخ نويسان، هنگامي كه يزدگرد سوم از برابر سپاهيان مسلمان عرب گريخت، به خراسان روي آورد. سپاه مسلمانان به فرماندهي احنف بن قيس كه مامور فنح خراسان بودند وي را تعقيب كردند. حاكم مرو نيز در آغاز به استقبال يزدگرد شتافت، اما سرانجام از او رخ برتافت و آخرين شاه ساساني در سال ۳۱ هجري به دست آسياباني در مرو كشته شد. كنارنگ توس هم كه حاكمي سودجو و عافيت‌طلب بود، با احساس خطر از سپاه مسلمانان، طي نامه‌اي از عبدالله بن عامر، امان خواست و عهد كرد كه اگر پيشنهاد او پذيرفته شود، در فتح نيشابور مسلمانان را ياري خواهد داد. پس چنين كرد و به امارت نيشابور دست يافت. با اين ترفند، كنارنگيان، به رغم فتح خراسان، همچنان نفوذ خود را در خطه توس حفظ كردند و تا پايان عصر اموي و چيرگي سپاه ابومسلم در سال ۱۲۹ هجري، در آن جا ماندند و تنها پس از يورش سرداران ابومسلم بود كه آن جا را رها ساختند.
مشهد در دوره عباسيان
در دوره عباسيان، گرچه فرمانداران خراسان از جانب حكومت مركزي برگزيده مي‌شدند، اما بي كفايتي اين واليان و جنبش‌هايي كه در گوشه و كنار اين خطه رخ مي‌داد، گاه مردم را چنان برمي‌آشفت كه خواهان بركناري ايشان مي‌شدند. از جمله در سال‌هاي پاياني قرن دوم، آن زمان كه علي بن عيسي والي خراسان بود، فتنه و آشوب تا آن اندازه در خراسان بالا گرفت كه هارون الرشيد در سال ۱۸۹ خود براي سركوب شورش، رهسپار ولايات شرقي شد. اما علي بن عيسي، فرصت طلبانه، و با هداياي بسيار، در ري نزد او آمد و هارون او را در حكمراني خراسان پايدار داشت. ولي با سپري شدن يك سال، شورش از حد گذشت و هارون وي را بركنار نمود. در سال ۱۹۲ نيز خود براي استقرار امنيت كامل، راهي خراسان شد و در باغ حميد بن قحطبه اقامت گزيد. يك سال پس از آن چنان بيمار شد كه همان جا مرد و در تالار بزرگ كاخي كه در آن باغ قرار داشت، به خاك سپرده شد. در دوران حكومت هارون عباسي، حميد بن قحطبه طائي والي خراسان بود كه كاخي در باغي واقع در ۱٫۵ كيلومتري سناباد داشت. در بهار سال ۱۹۳ هجري قمري، هارون كه براي سركوب شورشي عازم سمرقند بود، در نوغان بيمار شد و بنا به وصيتش او را در آن باغ دفن كردند. چند سال بعد در دوران خلافت مامون، در ۲۰۲ هجري قمري، علي بن موسي‌الرضا كه پس از يك سال اقامت در مرو عازم بغداد بود، در منزل امير سناباد مسموم شد و مأمون پيكر او را نزديك قبر هارون به خاك سپرد. از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معني «محل شهادت رضا» و به اختصار مشهد نام گرفت.
از توس تا مشهد
طرح جامع شهر مشهد در سال ۱۳۵۲ خورشيدي. توس، در دل خود شهرهايي داشته، كه نوغان و طابران از آبادترين آنها بوده و آورده‌اند كه اين دو شهر هزار قريه و آبادي را در بر مي‌گرفته‌است.... در طول تاريخ، گاه نوغان اعتبار افزونتري مي‌يافته و زماني طابران رونق بيشتري داشته‌است. جايي كه اكنون به نام شهر توس معروف است و آرامگاه فردوسي، حماسه سراي نامدار ايران در آن قرار دارد، تنها بخشي از توس قديم، يعني همان طابران است، كه بقاياي ارگ و باروي نيمه ويراني كه مردم آن را قصر مامون مي‌خوانند و بناي بزرگي كه به بقعه هارونيه مشهور شده‌است، در آن پيداست. اين محل، در حال حاضر حدود بيست كيلومتري شمال غربي شهر مشهد است. ديگر شهر بزرگ و نامدار توس، نوغان بوده كه اينك در دل شهر مشهد قرار دارد. يكي از آبادي‌هاي پيرامون نوغان، روستايي به نام سناباد بوده كه آب و هوايي خوش و مطبوع، كشتزارهايي پربار، قنات‌هايي سرشار و بوستانهايي شاداب و سرسبز داشته‌است. در بهار سال ۱۹۳ ه-ق هنگامي كه هارون جهت سركوب شورشي در سمرقند به نوغان رسيد مريض و سپس فوت نمود وي وصيت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمايند. علي ابن موسي الرضا پس از يك سال ماندن در مرو رهسپار بغداد شد، وقتي به روستاي نوغان رسيد به خانه امير سناباد وارد و در آن جا مسموم و در سال ۲۰۲ يا ۲۰۳ ه-ق پس از سه روز درگذشت و پيكرش در باغ حميد بن قحطبه در ۱٫۵ كيلومتري روستاي سناباد مدفون شد، از همان زمان اين نقطه به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.
زمين‌شناسي
دشت (جلكه) مشهد كه جزو حوضه آبريز كشف رود بوده وسعتي بالغ بر ۱۶۵۰۰ كيلومتر مربع داشته كه از اين وسعت ۵۰۰۰ كيلومتر مربع آن را دشت و بقيه را ارتفاعات تشكيل ميدهد. ميزان نزولات جوي در ارتفاع و سطح دشت تفاوت زيادي دارد بطوريكه در ارتفاعات هزارمسجد ۸۰۰ ميلي متر و در سطح دشت مشهد متوسط ۲۵۰ ميلي متر گزارش شده‌است. از ميان سازندهاي موجود در اين دشت سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زيرزميني حائض اهميت است. اين سازند كه از رسوبات سخت كربناته تشكيل شده به دليل وجود فضاهاي خالي كارستي قادر است سفره‌هاي آب زيرزميني را بوجود آورد. از جمله منابع آب سطحي اين دشت نيز مي‌توان به خود رودخانه كشف رود اشاره كرد. اين رودخانه در گذشته داراي آب زيادي بوده‌است ولي در حال حاضر به علت پايين افتادن سطح آب زيرزميني و در نتيجه قطع شدن زهكش‌ها تنها در مواقع سيلابي شديد مقداري آب از سرشاخه‌هاي آن وارد ميشوند.
معماري و شهرسازي
شهر مشهد در گذشته داراي سه حصار بوده‌است و گسترش شهر در گذشته به سمت غرب (حرم علي بن موسي‌الرضا) بوده. ساخت اصلي شهر فعلي در ۲۵ سال اول قرن حاضر پايه ريزي شده‌است. خيابان، ميدان و ساختمانهاي دولتي سه عامل هدايت توسعه شهر را به عهده داشته‌اند. شهر داراي دو مركز اصلي است. چهار سمت شهر از طريق چند خيابان اصلي به ميدان مركزي اتصال مي‌يابد. توسعه شهر در دهه ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ در جنوب غربي و غرب صورت گرفت. راه آهن و فرودگاه تأثير زيادي بر چگونگي هدايت توسعه داشته‌اند. در دهه ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵، جاده جديد تهران باعث توسعه شهر به سمت جنوب گرديد. از سال ۴۵ به بعد توسعه شهر منطبق با طرح جامع هدايت شده‌است. در سال ۱۳۵۵ محور اصلي جامعه سنتو، دانشگاه فردوسي و پارك ملت توسعه شهر را به سمت غرب تشديد نمودند. ساختار كالبدي شهر به صورت قطاعي است. مراكز تجاري و خدماتي در اطراف حرم و قطاع غربي تمركز يافته‌اند و واحدهاي مسكوني در دو محور غرب و شرق قرار دارند.
صنايع
صنايع غذايي، نساجي، شيميايي و كاني غيرفلزي و صنايع قطعه‌سازي و فولاد كشاورزي از عمده‌ترين صنايع مشهد به شمار مي‌آيند. شهر مشهد به جهت موقعيت مذهبي، صنعتي و اقتصادي بعد از تهران دومين شهر بزرگ و پر جمعيت ايران محسوب مي‌شود. مشهد را چون بر سر راه ابريشم (بين شرق و غرب و راه ادويه بين شمال و جنوب در آسياي ميانه و اقيانوس هند واقع است، مي‌توان پايتخت اقتصادي و مركز مبادلات ميان قاره‌اي آسياي ميانه ناميد. در جغرافياي جهانگردي، مكانهاي مذهبي به عنوان نيرومندترين قطب جذب مسافران شناخته شده‌است و در ايران شهر «مشهد» بزرگترين زيارتگاه محسوب مي‌شود. همه ساله ميليونها زائر از سراسر ايران و كشورهاي اسلامي براي زيارت حرم علي بن موسي‌الرضا به اين شهر مي‌روند. آستان قدس رضوي از عظيم‌ترين و با شكوه‌ترين اماكن مذهبي ايران و جهان به شمار مي‌رود كه در آن دين و هنر اسلامي به هم پيوند خورده‌است. در اين محل، چه بسا كه هنرمندان، عمرشان را براي ساختن مناره يا ايجاد محرابي به پايان رسانده باشند. مشهد دومين قطب توليد خودرو در ايران است.
جغرافيا طبيعي و اقليمي
شهر مشهد مركز استان خراسان رضوي با ۲۰۴ كيلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ايران و در طول جغرافيايي ۵۹ درجه و ۱۵ دقيقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقيقه و عرض جغرافيايي ۳۵ درجه و ۴۳ دقيقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقيقه و در حوضه آبريز كشف رود، بين رشته كوه‌هاي بينالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دريا ۹۸۵ متر و فاصلهٔ آن از تهران ۹۶۶ كيلومتر است. آب و هواي مشهد معتدل و متغير است و وزش بادها در آن بيشتر در جهت جنوب شرقي به شمال غربي است. حداكثر درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالاي صفر و كمترين آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زير صفر است.
شهرك هاي مشهد
شهرك صنعتي مكاني است داراي محدوده و مساحت معين براي استقرار مجموعه‌اي از واحدهاي صنعتي، پژوهشي و فن‌آوري، و خدمات پشتيباني ازقبيل طراحي مهندسي، آموزشي، اطلاع‌رساني مشاوره‌اي، بازرگاني، كه تمام يا پاره‌هايي از امكانات زيربنايي و خدمات ضروري را به نوع و وسعت شهرك و تركيب فعاليتهاي آن در اختيار واحدهاي مذكور قرار ميدهد. [۳۰] شهرك گلبهار، بينالود، طوس، كاويان، كلات، ماشين‌سازي، باغچه و ناحيهٔ امان‌آباد مشهد، جزو شهرك‌هاي صنعتي اطراف اين شهر محسوب ميشوند.
فرهنگ و هنر
سينما، تئاتر و نگارخانه ها : (سينماهاي فعال شهر به ترتيب تعداد تماشاگر: هويزه، آفريقا، سيمرغ، قدس، بهمن، رسالت،الماس شرق و پيروزي مي‌باشند. نگارخانه‌هاي فعال مشهد نيز عبارتند از: نگارخانه ميرك، نگارخانه پارسه، نگارخانه رضوان و نگارخانه سروش) فرهنگسراها : (مشهد داراي فرهنگسراها و مراكز فرهنگي متعددي است. برخي فرهگنسراها و نگارخانه‌هاي مشهد عبارتند از: خانه هنرمندان مشهد، فرهنگسراي جهاد دانشگاهي مشهد، مجتمع فرهنگي هنري امام رضا، فرهنگسراي بهشت، فرهنگسراي پايداري و مركز آفرينشهاي هنري آستان قدس رضوي)
آموزش
اين شهر با دارا بودن مراكز دانشگاهي و آموزش عالي بسيار بويژه دانشگاه فردوسي مشهد با بيش از ۲۳ هزار دانشجوي داخلي و خارجيو نيز دانشگاه علوم پزشكي مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي مشهد و واحد بين الملل دانشگاه فردوسي مشهد عملاً به قطب دوم دانشگاهي كشور پس از تهران مبدل شده‌است. علاوه بر آن شهرداري مشهد در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان بين‌المللي كلان شهرهاي جهان متروپليس به عنوان دومين مقر آموزشي اين سازمان پس از مونترال در كانادا انتخاب شد.
فرودگاه
شهر مشهد داراي فرودگاهي بين‌المللي با نام «فرودگاه بين‌المللي شهيد هاشمي‌نژاد» است؛ اين فرودگاه داراي مسيرهاي پروازي داخلي و خارجي متعددي است. اين فرودگاه درسال ۱۳۳۰ در محل زائرسراي فعلي احداث شد. پيش از آن در محل ميدان پانزده خرداد باندي خاكي جهت فرود هواپيماهاي كوچك نظامي وجود داشت كه محل استقرار قبضه‌هاي ضدهوائي بود. در سال ۱۳۴۶ باند جديد فرودگاه مشهد ازنوع بتن و پايگاه پدافند نيروي هوائي مورد بهره برداري قرارگرفت كه روزانه يك پرواز از نوع DC3 درمسير تهران-مشهد و پروازهاي آموزشي و ايرتاكسي علاوه بر پروازهاي نظامي ازآن استفاده مي‌كردند. با افزايش پروازها و ورود هواپيماهاي DC8 و متعاقباً بوئينگ ۷۲۷،۷۳۷،۷۰۷ وايرباس درسال ۱۳۵۷ پاركينگ و ترمينال جديد برج مراقبت پرواز و ساختمانهاي جانبي فرودگاه جديد مورد بهره برداري قرارگرفت. پس از پايان جنگ ايران و عراق، فرودگاه مشهد به فرودگاه شهيد هاشمي‌نژاد تغيير نام داد.
كلان‌شهري در شمال شرقي ايران و مركز استان خراسان رضوي است. اين شهر به واسطه وجود حرم علي بن موسي‌الرضا، هشتمين امام مذهب شيعه، سالانه پذيراي بيش از ۳۲ ميليون زائر از داخل و بيش از يك ميليون زائر از خارج از كشور است.آمار نشان ميدهد وجود مقبره امام رضا در مشهد موجب شده كه به طور ميانگين هر ايراني، هر سه سال يك‌بار به مشهد سفر كند.
پيشينه
حوضهٔ رودخانهٔ كشف‌رود كه شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرايط مناسب طبيعي، از پيش از اسلام به عنوان يكي از مناطق مورد توجه براي سكونت در خراسان به حساب مي‌آمده است.اين منطقه ابتدا مسكن اقوام آريائي بود. در نزديكي شهر فعلي مشهد شهري بنام توس وجود داشته است.در اسطوره‌هاي ايراني بناي اصلي شهر توس را به جمشيد و تجديد بناي آن را به توس، پهلوان و سپهسالار كياني نسبت مي‌دهند. توس در زمان خلافت عثمان به‌طور كامل توسط اعراب فتح شد. در دورهٔ اسلامي اين منطقه بخشي از ولايت توس به مركزيت شهر تابران بود كه آبادي‌هاي سناباد و نوغان كه بخشي از مشهد كنوني هستند را نيز در بر مي‌گرفت.پس از حملهٔ مغولان مردم شهر ويران‌شدهٔ توس به مشهد مهاجرت كردند و شهر توسعه پيدا كرد. مشهد در زمان حكومت نادرشاه افشار به عنوان پايتخت ايران انتخاب شد.
نام مشهد
واژه مشهد به معني شهود، حضور و شهادتگاه است و به اين معاني به واژه «مشاهد» جمع بسته مي‌شود. واژگان «مشهد» و «مشاهد» در عرف و اصطلاح سده ۳ هـ. ق، بر قبور ائمه و اولياء و رجال اطلاق مي‌شده‌است، چنان كه در آن زمان، مشهد مرغاب در فارس، و مشهد ميهنه (آرامگاه ابوسعيد ابوالخير) و مشهد توس يا مشهد رضوي در خراسان، وجود داشته‌است. علي بن موسي الرضا پس از قتل به دست مأمون عباسي در سال ۲۰۲ هـ. ق، در آرامگاه هاروني سناباد به خاك سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن، به ويژه در زمان شاه تهماسب صفوي افزوده گشته و مردم توس به مشهد كوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر اين شهر ماندگار شد.گفتني است كه نام مشهد اولين بار توسط سلطان محمود غزنوي به اين شهر داده شد.
مشهد در دوره اسلامي
به گفته تاريخ نويسان، هنگامي كه يزدگرد سوم از برابر سپاهيان مسلمان عرب گريخت، به خراسان روي آورد. سپاه مسلمانان به فرماندهي احنف بن قيس كه مامور فنح خراسان بودند وي را تعقيب كردند. حاكم مرو نيز در آغاز به استقبال يزدگرد شتافت، اما سرانجام از او رخ برتافت و آخرين شاه ساساني در سال ۳۱ هجري به دست آسياباني در مرو كشته شد. كنارنگ توس هم كه حاكمي سودجو و عافيت‌طلب بود، با احساس خطر از سپاه مسلمانان، طي نامه‌اي از عبدالله بن عامر، امان خواست و عهد كرد كه اگر پيشنهاد او پذيرفته شود، در فتح نيشابور مسلمانان را ياري خواهد داد. پس چنين كرد و به امارت نيشابور دست يافت. با اين ترفند، كنارنگيان، به رغم فتح خراسان، همچنان نفوذ خود را در خطه توس حفظ كردند و تا پايان عصر اموي و چيرگي سپاه ابومسلم در سال ۱۲۹ هجري، در آن جا ماندند و تنها پس از يورش سرداران ابومسلم بود كه آن جا را رها ساختند.
مشهد در دوره عباسيان
در دوره عباسيان، گرچه فرمانداران خراسان از جانب حكومت مركزي برگزيده مي‌شدند، اما بي كفايتي اين واليان و جنبش‌هايي كه در گوشه و كنار اين خطه رخ مي‌داد، گاه مردم را چنان برمي‌آشفت كه خواهان بركناري ايشان مي‌شدند. از جمله در سال‌هاي پاياني قرن دوم، آن زمان كه علي بن عيسي والي خراسان بود، فتنه و آشوب تا آن اندازه در خراسان بالا گرفت كه هارون الرشيد در سال ۱۸۹ خود براي سركوب شورش، رهسپار ولايات شرقي شد. اما علي بن عيسي، فرصت طلبانه، و با هداياي بسيار، در ري نزد او آمد و هارون او را در حكمراني خراسان پايدار داشت. ولي با سپري شدن يك سال، شورش از حد گذشت و هارون وي را بركنار نمود. در سال ۱۹۲ نيز خود براي استقرار امنيت كامل، راهي خراسان شد و در باغ حميد بن قحطبه اقامت گزيد. يك سال پس از آن چنان بيمار شد كه همان جا مرد و در تالار بزرگ كاخي كه در آن باغ قرار داشت، به خاك سپرده شد. در دوران حكومت هارون عباسي، حميد بن قحطبه طائي والي خراسان بود كه كاخي در باغي واقع در ۱٫۵ كيلومتري سناباد داشت. در بهار سال ۱۹۳ هجري قمري، هارون كه براي سركوب شورشي عازم سمرقند بود، در نوغان بيمار شد و بنا به وصيتش او را در آن باغ دفن كردند. چند سال بعد در دوران خلافت مامون، در ۲۰۲ هجري قمري، علي بن موسي‌الرضا كه پس از يك سال اقامت در مرو عازم بغداد بود، در منزل امير سناباد مسموم شد و مأمون پيكر او را نزديك قبر هارون به خاك سپرد. از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معني «محل شهادت رضا» و به اختصار مشهد نام گرفت.
از توس تا مشهد
طرح جامع شهر مشهد در سال ۱۳۵۲ خورشيدي. توس، در دل خود شهرهايي داشته، كه نوغان و طابران از آبادترين آنها بوده و آورده‌اند كه اين دو شهر هزار قريه و آبادي را در بر مي‌گرفته‌است.... در طول تاريخ، گاه نوغان اعتبار افزونتري مي‌يافته و زماني طابران رونق بيشتري داشته‌است. جايي كه اكنون به نام شهر توس معروف است و آرامگاه فردوسي، حماسه سراي نامدار ايران در آن قرار دارد، تنها بخشي از توس قديم، يعني همان طابران است، كه بقاياي ارگ و باروي نيمه ويراني كه مردم آن را قصر مامون مي‌خوانند و بناي بزرگي كه به بقعه هارونيه مشهور شده‌است، در آن پيداست. اين محل، در حال حاضر حدود بيست كيلومتري شمال غربي شهر مشهد است. ديگر شهر بزرگ و نامدار توس، نوغان بوده كه اينك در دل شهر مشهد قرار دارد. يكي از آبادي‌هاي پيرامون نوغان، روستايي به نام سناباد بوده كه آب و هوايي خوش و مطبوع، كشتزارهايي پربار، قنات‌هايي سرشار و بوستانهايي شاداب و سرسبز داشته‌است. در بهار سال ۱۹۳ ه-ق هنگامي كه هارون جهت سركوب شورشي در سمرقند به نوغان رسيد مريض و سپس فوت نمود وي وصيت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمايند. علي ابن موسي الرضا پس از يك سال ماندن در مرو رهسپار بغداد شد، وقتي به روستاي نوغان رسيد به خانه امير سناباد وارد و در آن جا مسموم و در سال ۲۰۲ يا ۲۰۳ ه-ق پس از سه روز درگذشت و پيكرش در باغ حميد بن قحطبه در ۱٫۵ كيلومتري روستاي سناباد مدفون شد، از همان زمان اين نقطه به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.
زمين‌شناسي
دشت (جلكه) مشهد كه جزو حوضه آبريز كشف رود بوده وسعتي بالغ بر ۱۶۵۰۰ كيلومتر مربع داشته كه از اين وسعت ۵۰۰۰ كيلومتر مربع آن را دشت و بقيه را ارتفاعات تشكيل ميدهد. ميزان نزولات جوي در ارتفاع و سطح دشت تفاوت زيادي دارد بطوريكه در ارتفاعات هزارمسجد ۸۰۰ ميلي متر و در سطح دشت مشهد متوسط ۲۵۰ ميلي متر گزارش شده‌است. از ميان سازندهاي موجود در اين دشت سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زيرزميني حائض اهميت است. اين سازند كه از رسوبات سخت كربناته تشكيل شده به دليل وجود فضاهاي خالي كارستي قادر است سفره‌هاي آب زيرزميني را بوجود آورد. از جمله منابع آب سطحي اين دشت نيز مي‌توان به خود رودخانه كشف رود اشاره كرد. اين رودخانه در گذشته داراي آب زيادي بوده‌است ولي در حال حاضر به علت پايين افتادن سطح آب زيرزميني و در نتيجه قطع شدن زهكش‌ها تنها در مواقع سيلابي شديد مقداري آب از سرشاخه‌هاي آن وارد ميشوند.
معماري و شهرسازي
شهر مشهد در گذشته داراي سه حصار بوده‌است و گسترش شهر در گذشته به سمت غرب (حرم علي بن موسي‌الرضا) بوده. ساخت اصلي شهر فعلي در ۲۵ سال اول قرن حاضر پايه ريزي شده‌است. خيابان، ميدان و ساختمانهاي دولتي سه عامل هدايت توسعه شهر را به عهده داشته‌اند. شهر داراي دو مركز اصلي است. چهار سمت شهر از طريق چند خيابان اصلي به ميدان مركزي اتصال مي‌يابد. توسعه شهر در دهه ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ در جنوب غربي و غرب صورت گرفت. راه آهن و فرودگاه تأثير زيادي بر چگونگي هدايت توسعه داشته‌اند. در دهه ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵، جاده جديد تهران باعث توسعه شهر به سمت جنوب گرديد. از سال ۴۵ به بعد توسعه شهر منطبق با طرح جامع هدايت شده‌است. در سال ۱۳۵۵ محور اصلي جامعه سنتو، دانشگاه فردوسي و پارك ملت توسعه شهر را به سمت غرب تشديد نمودند. ساختار كالبدي شهر به صورت قطاعي است. مراكز تجاري و خدماتي در اطراف حرم و قطاع غربي تمركز يافته‌اند و واحدهاي مسكوني در دو محور غرب و شرق قرار دارند.
صنايع
صنايع غذايي، نساجي، شيميايي و كاني غيرفلزي و صنايع قطعه‌سازي و فولاد كشاورزي از عمده‌ترين صنايع مشهد به شمار مي‌آيند. شهر مشهد به جهت موقعيت مذهبي، صنعتي و اقتصادي بعد از تهران دومين شهر بزرگ و پر جمعيت ايران محسوب مي‌شود. مشهد را چون بر سر راه ابريشم (بين شرق و غرب و راه ادويه بين شمال و جنوب در آسياي ميانه و اقيانوس هند واقع است، مي‌توان پايتخت اقتصادي و مركز مبادلات ميان قاره‌اي آسياي ميانه ناميد. در جغرافياي جهانگردي، مكانهاي مذهبي به عنوان نيرومندترين قطب جذب مسافران شناخته شده‌است و در ايران شهر «مشهد» بزرگترين زيارتگاه محسوب مي‌شود. همه ساله ميليونها زائر از سراسر ايران و كشورهاي اسلامي براي زيارت حرم علي بن موسي‌الرضا به اين شهر مي‌روند. آستان قدس رضوي از عظيم‌ترين و با شكوه‌ترين اماكن مذهبي ايران و جهان به شمار مي‌رود كه در آن دين و هنر اسلامي به هم پيوند خورده‌است. در اين محل، چه بسا كه هنرمندان، عمرشان را براي ساختن مناره يا ايجاد محرابي به پايان رسانده باشند. مشهد دومين قطب توليد خودرو در ايران است.
جغرافيا طبيعي و اقليمي
شهر مشهد مركز استان خراسان رضوي با ۲۰۴ كيلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ايران و در طول جغرافيايي ۵۹ درجه و ۱۵ دقيقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقيقه و عرض جغرافيايي ۳۵ درجه و ۴۳ دقيقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقيقه و در حوضه آبريز كشف رود، بين رشته كوه‌هاي بينالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دريا ۹۸۵ متر و فاصلهٔ آن از تهران ۹۶۶ كيلومتر است. آب و هواي مشهد معتدل و متغير است و وزش بادها در آن بيشتر در جهت جنوب شرقي به شمال غربي است. حداكثر درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالاي صفر و كمترين آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زير صفر است.
شهرك هاي مشهد
شهرك صنعتي مكاني است داراي محدوده و مساحت معين براي استقرار مجموعه‌اي از واحدهاي صنعتي، پژوهشي و فن‌آوري، و خدمات پشتيباني ازقبيل طراحي مهندسي، آموزشي، اطلاع‌رساني مشاوره‌اي، بازرگاني، كه تمام يا پاره‌هايي از امكانات زيربنايي و خدمات ضروري را به نوع و وسعت شهرك و تركيب فعاليتهاي آن در اختيار واحدهاي مذكور قرار ميدهد. [۳۰] شهرك گلبهار، بينالود، طوس، كاويان، كلات، ماشين‌سازي، باغچه و ناحيهٔ امان‌آباد مشهد، جزو شهرك‌هاي صنعتي اطراف اين شهر محسوب ميشوند.
فرهنگ و هنر
سينما، تئاتر و نگارخانه ها : (سينماهاي فعال شهر به ترتيب تعداد تماشاگر: هويزه، آفريقا، سيمرغ، قدس، بهمن، رسالت،الماس شرق و پيروزي مي‌باشند. نگارخانه‌هاي فعال مشهد نيز عبارتند از: نگارخانه ميرك، نگارخانه پارسه، نگارخانه رضوان و نگارخانه سروش) فرهنگسراها : (مشهد داراي فرهنگسراها و مراكز فرهنگي متعددي است. برخي فرهگنسراها و نگارخانه‌هاي مشهد عبارتند از: خانه هنرمندان مشهد، فرهنگسراي جهاد دانشگاهي مشهد، مجتمع فرهنگي هنري امام رضا، فرهنگسراي بهشت، فرهنگسراي پايداري و مركز آفرينشهاي هنري آستان قدس رضوي)
آموزش
اين شهر با دارا بودن مراكز دانشگاهي و آموزش عالي بسيار بويژه دانشگاه فردوسي مشهد با بيش از ۲۳ هزار دانشجوي داخلي و خارجيو نيز دانشگاه علوم پزشكي مشهد، دانشگاه آزاد اسلامي مشهد و واحد بين الملل دانشگاه فردوسي مشهد عملاً به قطب دوم دانشگاهي كشور پس از تهران مبدل شده‌است. علاوه بر آن شهرداري مشهد در سال ۱۳۸۷ توسط سازمان بين‌المللي كلان شهرهاي جهان متروپليس به عنوان دومين مقر آموزشي اين سازمان پس از مونترال در كانادا انتخاب شد.
فرودگاه
شهر مشهد داراي فرودگاهي بين‌المللي با نام «فرودگاه بين‌المللي شهيد هاشمي‌نژاد» است؛ اين فرودگاه داراي مسيرهاي پروازي داخلي و خارجي متعددي است. اين فرودگاه درسال ۱۳۳۰ در محل زائرسراي فعلي احداث شد. پيش از آن در محل ميدان پانزده خرداد باندي خاكي جهت فرود هواپيماهاي كوچك نظامي وجود داشت كه محل استقرار قبضه‌هاي ضدهوائي بود. در سال ۱۳۴۶ باند جديد فرودگاه مشهد ازنوع بتن و پايگاه پدافند نيروي هوائي مورد بهره برداري قرارگرفت كه روزانه يك پرواز از نوع DC3 درمسير تهران-مشهد و پروازهاي آموزشي و ايرتاكسي علاوه بر پروازهاي نظامي ازآن استفاده مي‌كردند. با افزايش پروازها و ورود هواپيماهاي DC8 و متعاقباً بوئينگ ۷۲۷،۷۳۷،۷۰۷ وايرباس درسال ۱۳۵۷ پاركينگ و ترمينال جديد برج مراقبت پرواز و ساختمانهاي جانبي فرودگاه جديد مورد بهره برداري قرارگرفت. پس از پايان جنگ ايران و عراق، فرودگاه مشهد به فرودگاه شهيد هاشمي‌نژاد تغيير نام داد.
درباره كشور لبنان